Alles verandert altijd. Perspectieven op literair vertalen

Woord vooraf

Het boek is bedoeld voor zowel vertalers in opleiding als beginnende en (ver)gevorderde vertalers: kennis en de vaardigheid deze toe te passen is nooit af of volmaakt, drempels en uitdagingen die vaak tot onzekerheid en twijfel leiden, worden helder besproken. De auteurs zijn vertalers, onderzoekers en opleiders met jarenlange ervaring en uitgebreide kennis, waarmee Alles verandert altijd een uniek en veelzijdig instrument is voor iedereen die zich in de praktijk, in het vertaalonderwijs, of uit interesse bezighoudt met literair vertalen. 

Kennis over vertalen, kennis van vertalen en kennis door vertalen zijn met elkaar vervlochten en complementair, zonder dat iemand zomaar over de hele variatie aan kennis beschikt. Juist die drie elementen vormen de leidraad in dit boek, waaruit vele stemmen opklinken. Die stemmen zijn ondergebracht in vier delen. Het eerste gaat over wat je moet weten en doen om je werk in goede banen te leiden: hoe zit het met contracten, subsidieregelingen, vertaalrechten? Maar ook: welke basisvaardigheden zijn het belangrijkst en hoe kun je die verder ontwikkelen? Voorts krijgt de lezer praktische adviezen aangereikt om bronteksten juist met het oog op de vertaling ervan te lezen, en gaan vertaalexperts in op de relatie met de auteur, de voor- en nadelen van duovertalingen en de omgang met reeds bestaande (al dan niet gecanoniseerde) vertalingen van de tekst. In het tweede deel wordt een begrippenapparaat besproken dat belangrijke algemene kenmerken van het vertalen beschrijft (bijvoorbeeld equivalentie, realia en creativiteit). Daarnaast wordt uitvoerig ingegaan op een waaier aan procedés om gelaagde, intertekstuele en meertalige teksten om te zetten. Het derde deel focust op de drie traditionele literaire genres narratief proza, poëzie en theater, maar er zijn ook essays gewijd aan filosofische teksten, non-fictie en jeugd- en kinderliteratuur, genres die vandaag de dag nadrukkelijk aanwezig zijn in het literaire aanbod. Het laatste deel gaat in op de stadia van revisie en zelfrevisie, mogelijke bijdragen aan de promotie van de publicatie door de vertaler zelf, en aan de beoordeling van de vertaalkwaliteit door de letterenfondsen. 

De bijdragen zijn van de hand van een team van deskundigen die ieder hun eigen invalshoek hanteren bij het behandelen van de gekozen topic. De bundel weerspiegelt de spreekwoordelijk geworden ‘bloeiende’ vertaalcultuur zoals die vandaag tot uitdrukking komt, en beoogt een dialoog tussen beginnende en door de wol geverfde vertaler tot stand te brengen. Die dialoog zal, mede in de hand gewerkt door niet te voorspellen ontwikkelingen in de literatuur, leiden tot nieuwe vertalerservaringen, voortschrijdende inzichten, aangescherpte visies.

Alles verandert altijd. Perspectieven op literair vertalen zal een bijzondere meerwaarde krijgen door het in combinatie met andere kennisinstrumenten te lezen en te gebruiken. Op de digitale kennisbank van het Expertisecentrum Literair Vertalen zijn bijvoorbeeld vele aanvullingen, verrijkingen en verdiepingen van de in de bundel besproken onderwerpen te vinden. Maar het boek is tevens het ideale naslagwerk bij cursussen, mentoraten, lezingen, vertaaldagen en andere publieksactiviteiten met hetzelfde doel: bij te dragen tot de deskundigheid van de vertaler. 

De bundel is een initiatief van het Expertisecentrum Literair Vertalen (ELV), dat zich ten doel stelt een impuls te geven aan de kwaliteit van het literair vertalen in en uit het Nederlands door middel van opleiding en deskundigheidsbevordering. Alles verandert altijd. Perspectieven op literair vertalen is samengesteld door Lieven D’hulst en Chris Van de Poel, beiden lid van het Wetenschappelijk Comité van het ELV. Dank is verschuldigd aan de partners van het ELV – de Taalunie, het Nederlands Letterenfonds, het Vlaams Fonds voor de Letteren, de KU Leuven en de Universiteit Utrecht – voor hun niet-aflatende interesse en steun. De samenstellers danken de Universitaire Pers Leuven voor de uitstekende begeleiding. 

Inhoudstafel

Woord vooraf – Lieven D’hulst & Chris Van de Poel 7

Deel I – Het werk in goede banen

1.1.  Literair vertaler word je, woord na woord ... – Carlo Van Baelen 11
1.2.  Basiskennis en -vaardigheden – Chris Van de Poel 19
1.3.  Naslag – Chris Van de Poel 29
1.4.  Hoe bronteksten lezen? – Philippe Noble 39
1.5.  Relatie tussen auteur en vertaler – Nicolette Hoekmeijer 47
1.6.  Vertolking 2.0 – Over het opnieuw vertalen van klassiekers – Barber van de Pol 55
1.7.  Duovertalen – Niek Miedema & Harm Damsma 63

Deel II – Belangrijke begrippen

2.1.  Equivalentie in de vertaalpraktijk en de vertaalstudie – Henri Bloemen 73
2.2.  Verre culturen en het vertalen van realia – Luk Van Haute 87
2.3.  Vertaaltransformaties – Stella Linn 97
2.4.  Creatief vertalen – Harm Damsma 105
2.5.  De vertaling van meerstemmigheid en meertaligheid – Désirée Schyns 121
2.6.  Humor – Jeroen Vandaele 131
2.7.  Vertalen als intertekstuele praktijk – Paul Claes 143

Deel III – Een focus op genres

3.1.  Het vertalen van narratief proza – Franco Paris 153
3.2.  De regels voorbij: het vertalen van poëzie – Onno Kosters 169
3.3.  Enige hardop uitgesproken gedachten over het vertalen van theater – Erik Bindervoet 183
3.4.  Denken in veelvoud: het vertalen van filosofische teksten – Jeanne Holierhoek 199
3.5.  Non-fictie vertalen – Jelle Noorman 211
3.6.  Vertalen van kinder- en jeugdliteratuur – Goedele De Sterck 221

Deel IV – Na het vertalen

4.1.  (Zelf)revisie – Laura van Campenhout & Ine Willems 241
4.2.  Omgaan met promotie, prijzen en recensies – Janny Middelbeek-Oortgiesen 249
4.3.  De beoordeling van de vertaling – Fedde van Santen 253

Bijlage I – Lijst van geciteerde vertalingen 259

Bijlage II – Bioschetsen van de auteurs 265

Namenregister 273

Noten

1 Cf. Cees Koster, “Alles verandert altijd (en blijft ook hetzelfde): Vertaling en stijl.” Filter, 18:4 (2011), p. 3-13.