De invloed van technologie op creativiteit in vertaling
Literair vertalen vergt naast een uitstekende taalvaardigheid een dosis creativiteit. Maar wat gebeurt er met de creativiteit van een vertaler als deze gebruikmaakt van technologie? Werkt technologie echt afstompend? Of kan technologie het creatieve proces ook bevorderen?
Literaire vertaling, creativiteit en technologie
Creativiteit wordt gezien als een kerncompetentie van vertalers.1 Dat geldt eens te meer in een literaire context. Vertaalproblemen zonder pasklare oplossingen zijn vaste prik voor literair vertalers. Toch moeten we voorzichtig zijn met een woord als ‘creativiteit’. Bedoelen we immers allemaal hetzelfde als we het over creativiteit hebben?
Het concept is vooral binnen de psychologie al decennia een geliefd onderzoeksobject. Daar wordt er gesteld dat creativiteit originaliteit en effectiviteit vergt; dat wil zeggen: wat creatief is, is niet slechts ‘iets’ nieuws, maar ook iets doelmatigs.2 Het is vrij eenvoudig om een voorstelling van creativiteit in vertaling te maken. Binnen de vertaalwetenschap zijn het Paul Kußmaul en Gerrit Bayer-Hohenwarter die de dubbele vereiste van creativiteit op vertaling hebben losgelaten: ze definiëren een ‘creatieve vertaling’ als ‘a translation that often involves changes (as a result of shifts) when compared with the source text, thereby bringing in something that is new and also appropriate to the task that was set, i.e. to the translation assignment (or purpose)’.3
Hoewel deze definitie breed wordt toegepast, zijn er vertaalwetenschappers die moeite hebben met deze definitie van ‘creativiteit’. Veel vertalers bedenken oplossingen die zowel ‘nieuw’ als ‘doelmatig’ zijn, maar lijken hierbij een ‘trucje’ te kunnen toepassen. Denk maar aan naamwoordstijl in Romaanse teksten: zware substantieven en gesubstantiveerde infinitieven vliegen je in dit soort teksten om de oren. Letterlijke vertalingen uit het Frans, Spaans, Italiaans, Portugees – om maar een paar voorbeeldtalen te noemen – zien er vaak niet uit. Daarom zoeken vertalers vaak hun toevlucht tot transposities: de bronzin wordt omgegooid en de zelfstandige naamwoorden worden tot werkwoorden omgesmeed. Is de verschuiving die tussen bron- en doeltekst wordt opgemerkt ‘creatief’ te noemen? De scheidslijn tussen creatief en ‘technisch’ vertalen is moeilijk te trekken. Vertaaloplossingen kunnen in mindere of meerdere mate creatief worden genoemd. Des te minder de vertaler op routine kan steunen, des te creatiever is de oplossing vaak.4
Dat creativiteit voor literair vertalers onmisbaar is, behoeft geen betoog. Literair vertalers werken immers met literaire teksten, teksten die vaak bol staan van eigenaardige vertaalproblemen. De vertaalproblemen die in dit soort teksten vaak om een creatieve oplossing vragen, zijn volgens Harm Damsma:
- Ritmiek
- Stijlfiguren
- Neologismen
- Woordspelingen en -spelletjes
- Dialect en spreektaal
- Metrum, rijm en andere poëticaal-prosodische aspecten
Andere problemen die in dit lijstje nog onderbelicht blijven, maar die ook enige aandacht vergen:
- Meerzinnigheid
- Realia
- Humor5
Technologie ontleent haar meerwaarde in de eerste plaats aan het feit dat zij routinematig werk automatiseert. Het voorbeeld dat aan het begin van deze alinea werd aangehaald (naamwoordstijl in Romaanse teksten), is een voorbeeld van een vertaalprobleem dat met een bepaald trucje zou kunnen worden opgelost. We zouden hier kunnen stellen dat er bij transpositie een vorm van ‘routinized creativity’ aan de dag wordt gelegd. Het is daarom aannemelijk dat de verschuiving op basis van data en taalmodellen in zekere zin te programmeren valt en dat een computerprogramma deze vormen van ‘creativiteit’ zou kunnen automatiseren.
Toch doet de opsomming hierboven vermoeden dat literaire teksten problemen bevatten die om meer creativiteit vragen. De vraag is of technologie bij dit soort problemen van hogere creatieve orde ook oplossingen zou kunnen bieden. De combinatie literair vertalen en technologie lijkt dus een ongelukkige. Maar is dat wel zo?
De invloed van technologie: perceptie
Hoewel vertaling geen routineus klusje lijkt, zien we dat vertalers, zoals ook beargumenteerd wordt in de overige bijdragen aan dit dossier, steeds vaker gebruikmaken van technologie en dat ze ook vaker worden geacht gebruik te maken van technologie. Het is aannemelijk dat die gebruikmaking van technologie een invloed op het vertaalproces heeft. Bedenk maar welke invloed een spellingschecker op je redactieproces heeft: er verschijnt een kringeltje onder een woord, je stopt een milliseconde met typen en gaat snel even na of je geen foutje hebt gemaakt. Maar hoe wordt die invloed van technologie, en van vertaaltechnologie in het bijzonder, door vertalers ervaren?
Het is niet verrassend dat literair vertalers, hoewel ze er rijkelijk en gretig gebruik van maken, niet overlopen van enthousiasme als ze het woord ‘technologie’ lezen. Dat is ook gebleken uit recente enquêtes.6 Er zijn wel degelijk enthousiastelingen die de voordelen van technologiegebruik zien: aangezien tools bepaalde processen (zoals opzoekwerk, vinden van oplossingsvarianten) vereenvoudigen, kan een vertaler zich meer toeleggen op het vinden van creatieve oplossingen. Toch zijn de enthousiastelingen in de minderheid.
Respondenten uit het werkveld geven vaak aan dat automatisering haaks op literair vertalen staat. Ze menen dat technologie luiheid in de hand werkt: je krijgt als vertaler een oplossing aangereikt en zal die oplossing niet snel verwerpen als ze maar enigszins aanvaardbaar oogt. Onder het mom van: half werk is óók werk. De gemakzucht van de vertaler leidt vanzelfsprekend tot een minder goede vertaling. Maar daarmee is nog niet alles gezegd. Door veelvuldige blootstelling aan automatische oplossingen die ‘niet slecht klinken’, zal, zo laten vertalers doorschemeren, niet alleen de kwaliteit van vertalingen afnemen, maar zal ook de parate kennis en de taalvaardigheid van de vertaler afnemen. Doordat alle informatie die je nodig hebt (of nodig denkt te hebben) je steeds op een presenteerblaadje wordt aangereikt, stompt het creatief vermogen volgens respondenten af.
Bij deze korte samenvatting dient een kleine kanttekening te worden geplaatst. Uit het onderzoek van Joke Daems blijkt immers dat literair vertalers lang niet altijd vertrouwd zijn met de verschillende soorten taal- en vertaaltechnologie; vaak denken vertalers bij het woord ‘vertaaltechnologie’ gelijk aan Google Translate of aan de CAT-tools van de jaren 1990 en 2000. Na verstrekking van informatie over moderne(re) technologieën, zoals interactieve machinevertaling, geven verschillende vertalers aan dat hun interesse is gewekt. Maakt onbekend onbemind?
De invloed van technologie: onderzoek
We zien in onderzoek dat bij vertalers de perceptie van de invloed verschilt van de realiteit. Het hoeft dus niet zo te zijn dat een negatieve perceptie van de invloed van technologie op creativiteit zich ook daadwerkelijk vertaalt in ‘minder creatieve’ vertalingen. Daarom is het zinvol om ook een beeld te schetsen van het onderzoek dat is verricht naar creativiteit in vertaling en naar de receptie van creatieve vertalingen die met technologie zijn geproduceerd.
Recent is het CREAMT-project ten uitvoer gebracht met het doel creativiteit te definiëren en creatieve handelingen in vertaling te kwantificeren.7 De begrippen die in dit onderzoek centraal stonden, waren: potentieel creatieve eenheden - zeg maar: de teksteenheden die in de brontekst om een creatieve oplossing lijken te vragen - en creatieve verschuivingen (creative shifts). Voorbeelden van potentieel creatieve eenheden in het onderzoek zijn: metaforiek, idioom, woordspelingen, spreektalige elementen, neologismen, taalvarianten etc. De creatieve verschuivingen zijn de verschuivingen ten opzichte van de brontekst die daadwerkelijk in de doeltekst worden aangetroffen.
Om een idee te geven van de wijze waarop er in het onderzoek is geclassificeerd, bieden we hier een kort voorbeeld.
Brontekst | Automatische vertaling | Gepost-edit tekst | Professionele vertaling |
Hitz was a blindingly handsome man. [lexicale variatie] | een oogverblindend knappe man | een oogverblindend knappe man | een verbluffend knappe man (Abstractie – Parafrase) |
Potentieel creatieve eenheid | Reproductie | Creatieve verschuiving |
In het experiment dat binnen het project is uitgevoerd, hebben vier professionele vertalers 2BR02B van Kurt Vonnegut vertaald. De Engelse tekst is zowel in het Nederlands als in het Catalaans vertaald. Daarbij is steeds de helft van de tekst vertaald met behulp van een vertaalmachine. De vertalers hebben de tekst dus een deel ‘vertaald’ en een deel ‘gepost-edit’. De doelteksten zijn vervolgens door vijf beoordelaars geannoteerd. Er is gekeken naar geslaagde creatieve veranderingen en fouten in de weergave.
Uit het experiment kwam naar voren dat de creatieve processen bij het post-editen verschillen van die van het vertalen. De professionele vertaling kwam als onbetwiste winnaar uit de bus; de tekstdelen die ‘from scratch’ waren vertaald kregen de hoogste creativiteitsscore toegekend. Post-editen bleek overigens nog wel een positief effect te hebben gehad: de score die de bewerkte machinevertalingen kregen toegekend, was alsnog hoger dan die van de onbewerkte machinevertalingen.
Het heeft er dus alle schijn van dat het gebruik van machinevertaling de creativiteit van vertalers beperkt. Volgens de beoordelaars resulteert het gebruik in slechtere vertalingen die niet geschikt zijn voor publicatie. Toch mogen we geen al te stevige conclusies trekken. In het CREAMT-onderzoek is machinevertaling standaard een onderdeel van het vertaalproces geweest. We weten niet of creativiteit eventueel wel door technologie wordt bevorderd als vertalers zelf kunnen kiezen om al dan niet gebruik te maken van machinevertaling. Met andere woorden: wat als een vertaalmachine slechts als hulpmiddel wordt gebruikt en niet als simpel pressiemiddel om de productiviteit te verhogen? Toekomstig onderzoek zal moeten uitwijzen wat er gebeurt als vertalers meer vrijheid genieten in de interactie met technologie.
Hulpmiddelen ter bevordering van creativiteit
Onderzoek heeft aangetoond dat creatieve processen complex zijn en dat ze per discipline verschillen. De verschillende stappen in het creatieve proces zijn zodoende al op vele manieren beschreven. De meeste experts zijn het erover eens dat er vier hoofdfasen zijn: voorbereiding, incubatie, verlichting en evaluatie. Paul Kußmaul, die een pionier is op het gebied van creativiteit in vertaling, beschrijft de fasen als volgt:
- voorbereiding
Deze fase is gericht op begrip van het bronmateriaal. - incubatie
Tijdens deze fase wordt er gezocht naar mogelijke oplossingen, zij het zonder kritische evaluatie. - verlichting
Tijdens deze fase worden oplossingen kritisch geproduceerd en geselecteerd. - evaluatie
De gewenste oplossing wordt geselecteerd en in de vertaling ingepast.8
De echte sleutel tot het vinden van een creatieve oplossing zit vooral in het brainstormen, in associatieve denkprocessen en oefeningen in divergent denken. Het is niet ondenkbaar dat er bij post-editing, waarbij automatische oplossingen ter correctie worden aangereikt, een aantal belangrijke stappen worden overgeslagen. De post-editor begint bij ‘evaluatie’ en moet vervolgens, om de creatieve processen op gang te brengen, weer stappen terug nemen. Mogelijk gaat er daardoor iets van creativiteit verloren in het post-editproces.
Verregaande automatisering lijkt voor literair vertalers niet echt wenselijk. Toch moet er worden nagedacht over manieren waarop technologie op natuurlijke wijze geïntegreerd kan raken in de werkstroom van een literair vertaler, en over manieren waarop die technologie de creativiteit daadwerkelijk zou kunnen bevorderen. Te denken valt aan technologieën die meerdere oplossingsalternatieven aanreiken of die associatieve processen op gang kunnen helpen, en vooral technologieën die suggesties aanreiken op microniveau (niet op zinsniveau). Technologie vormt dan vooral een aanvulling tijdens de voorbereidings- en incubatiefasen. Deze technologieën zouden we echt kunnen typeren als hulpmiddelen. De vertaler behoudt dus de volledige controle over het creatieve proces en doorloopt het op een natuurlijke manier. Hieronder bespreken we een drietal technologische hulpmiddelen waar wellicht muziek in zit.
Vertaalgeheugens
Zo kunnen rijke vertaalgeheugens de vertaler een duwtje in de rug geven. Vaak treffen we vertaalgeheugens in CAT-tools aan. Uit recent onderzoek blijkt dat die geheugens in CAT-tools een meerwaarde kunnen hebben, dat ze inspirerend kunnen werken, zeker bij hervertaling.9 Vertaalgeheugens kunnen ook buiten een CAT-omgeving worden opgebouwd. Een mooi voorbeeld van een geheugen buiten een CAT-omgeving is het ‘collectief vertaalgeheugen’ dat Pauline de Bok en Chris Bakker in SketchEngine vormgeven.
Onderstaand voorbeeld laat zien hoe een corpus van reeds bestaande vertalingen van Holzfällen van Thomas Bernhard kan worden ingezet om inspiratie op te doen bij de weergave van het woord ‘Gesellschaftsmensch’. SketchEngine toont niet alleen hoe het ‘woord’ hier is vertaald, maar ook de context waarin de oplossingen voorkomen.10
Vertaalmachines
Vaak is het handig om in vertaalgeheugens oplossingen te vinden voor problematische subsegmenten (losse woorden of collocaties). Voor alternatieve formuleringen of een andere opbouw van dezelfde zin zou ook machinevertaling zelf nog uitkomst kunnen bieden. Er zijn tegenwoordig systemen, zoals DeepL, die zelf alternatieve oplossingen aanreiken. Ook zijn er programma’s waarin de oplossingen van verschillende vertaalmachines worden getoond. GT4T is een programma dat de automatische vertaling van verschillende tools tegelijk projecteert. Hieronder zien we bijvoorbeeld wat GT4T laat zien als je de beginzin van Cien años de soledad invoert:11
De oplossing zit in dit geval niet noodzakelijk in de (mogelijkheid tot) overname van een automatisch gegenereerde zin, maar in de combinatie van deeloplossingen van verschillende programma’s. Om het met een variatie op een donquichottisme te zeggen: no hay traducción tan mala que no tenga algo bueno (er is geen vertaling zo slecht of ze heeft wel iets goeds). In bovenstaand voorbeeld wordt de aandacht van de vertaler onder andere gevestigd op de verschillen in zinsbouw en cadans (weergave einde van de zin), de afwijkende woordkeus (weergave ‘diáfanas’). Deze verschillen kunnen de vertaler tot een eigen geslaagde oplossing bewegen.
Netwerkvisualisatie
Ten slotte trekken we de aandacht nog even naar de mogelijkheden die semantische vectorruimten bieden. Met machinelearning is het tegenwoordig mogelijk om, op basis van grote corpora, complexe lexicale netwerken te creëren en te visualiseren. Het verschil tussen traditionele lexicale netwerken en moderne netwerken is dat de semantische vectorruimten waarin woorden worden ingebed een oneindig aantal conceptuele ruimten met elkaar in verband brengen. Hieronder wordt, na selectie van het lemma ‘love’, het perspectief geopend op verschillende gebruikscontexten waarin het lemma wordt gebruikt.
Er worden in deze semantische vectorruimte vanzelfsprekende verbanden getoond, zoals die met ‘hate’, ‘romance’, married’; maar er worden net zo goed alternatieve ervaringsdomeinen ontsloten (‘comedy’, ‘lp’, ‘night’). Dit soort visuele voorstellingen kunnen door vertalers worden gebruikt om associatief en divergent denken te stimuleren. Vaak lukt het niet om vaste denkpatronen te doorbreken. Semantische vectorruimten reiken onmiddellijk verse associaties aan. En als de verse associaties geen soelaas bieden, kun je met een simpele muisklik de lexicale omgeving van een verwant begrip verkennen.
Besluit
We hebben gezien dat technologie de creativiteit zowel kan belemmeren als bevorderen. Als we ons volledig verlaten op automatische vertaling, dan kunnen we voorlopig stellen dat er weinig hoop is dat er hoge creatieve toppen worden gescheerd. De sleutel tot bevordering van creativiteit lijkt te zitten in een combinatie van:
- de wijze waarop een vertaler zich van technologie bedient;
- de persoonlijke voorkeur van de vertaler;
- het moment in het vertaalproces dat technologie wordt ingezet.
En soms kunnen creatieve processen door technologie gestimuleerd worden zonder dat de vertaler zich er zelf van bewust is.
Bronnen en verwijzingen
1 Zie Bassnett, S. & P. Bush (red.) (2007). The Translator as Writer. Bloomsbury Publishing: Londen. Zie ook: Loffredo, E. & M. Perteghella (red.) (2006). Translation and Creativity: Perspectives on Creative Writing and Translation Studies. Bloomsbury Academic: Londen.
2 Runco, M. A. & J. J. Jaeger (2012). The Standard Definition of Creativity. Creativity Research Journal 24, 1, pp. 92–96. https://doi.org/10.1080/10400419.2012.650092.
3 Bayer-Hohenwarter, G. & P. Kußmaul. (2020). Translation, creativity and cognition. Alves, F. & A.L. Jakobsen (red.), The Routledge Handbook of Translation and Cognition [Hoofdstuk 17]. Londen: Routledge. Geraadpleegd van The Routledge Handbook of Translation and Cognition - Google Boeken (4 oktober 2022). Vertaald: ‘Een vertaling die door verschuivingen afwijkt van de brontekst en waarin iets nieuws wordt geïntroduceerd wat tegelijkertijd aansluit op het in de opdracht gestelde doel van de tekst. Het citaat is te vinden op pagina 312.
4 Zie Segers, W., Bloemen, H. & G.W. van Egdom (2018). The Literary Translator's Creativity: Evaluating the Non-Evaluable? In DeMeo, M. & E. DiMartino (red.), Translation and Creativity - Readers, Writers, Processes (pp. 261-275). Aracne Canterano: Gioachhino Onorati. Zie ook: Van Egdom, G.W., Segers, W. & H. Bloemen (2022). Creativiteit in vertaling. Kennisbank ELV. Geraadpleegd van https://literairvertalen.org/kennisbank/creativiteit-vertaling(25 september 2022).
5 Deze drie vertaalproblemen werden aangehaald door de respondenten van het onderzoek naar de taalvaardigheid van beginnend vertalers. Zie: Van Egdom, G.W., Segers, W. & H. Bloemen (2022). Creativiteit in vertaling. ELV Kennisbank. Geraadpleegd van https://literairvertalen.org/kennisbank/creativiteit-vertaling (19 september 2022).
6 Zie Daems, J. (2021). Wat denken literair vertalers echt over technologie. Webfilter. Geraadpleegd van Filter, tijdschrift over vertalen - <umbraco:Item field="pageName" runat="server" /> (tijdschrift-filter.nl) (19 september 2022). Zie ook: Ruffo, P. (2022) Collecting literary translators' narratives: towards a new paradigm for technological innovation in literary translation. In J. Hadley, K. Taivalkoski-Shilov, C. Teixeira and A. Toral (red.) Using Technologies for Creative-Text Translation (pp. 18-39). Londen: Routledge. Zie ook: Van Egdom, G.W., Segers, W. & H. Bloemen (2022). Creativiteit in vertaling. ELV Kennisbank. Geraadpleegd van https://literairvertalen.org/kennisbank/creativiteit-vertaling (19 september 2022).
7 Zie Guerberof-Arenas, A. & A. Toral (2022). Machine Translation as a Constraint for Literary Text. Translation Spaces [online]. Geraadpleegd van 2204.05655.pdf (arxiv.org) (4 oktober 2022).
8 Zie Kußmaul, P. (1995). Training the Translator. Amsterdam: Benjamins.
9 Zie Youdale, R. & A. Rothwell. (2022). Computer-Assisted Translation (CAT) tools, translation memory and literary translation. In Deane-Cox, S. & A. Spiessens (red.), The Routledge Handbook of Translation and Memory (pp. 381-402). Londen: Routledge.
10 Dit voorbeeld werd aangedragen door Chris Bakker en Pauline de Bok.
11 Dit voorbeeld is uitgewerkt met de hulp van Anouschka Schutte.