De praktijk van de persklaarmaker

Persklaar maken in de praktijk
In de praktijk komt persklaar maken (een term die stamt uit het pre- tekstverwerkerstijdperk) neer op het corrigeren en aanpassen van taal- en eventuele vertaalfouten. Om vertaalfouten te kunnen opsporen krijgt de persklaarmaker (pkm’er) het originele manuscript, dat de vertaler heeft gebruikt, er vaak bij. Vertaling en origineel worden verstrekt door de bureauredacteur van de uitgever, die kort gezegd het werk verdeelt en controleert.

De pkm’er zet vervolgens ‘wijzigingen bijhouden’ aan, in Word, zodat de vertaler kan zien wat hij of zij heeft aangepast.

Het is overigens niet zo dat de pkm’er zin voor zin de vertaling controleert – al kan ik wat dit aangaat enkel namens mijzelf spreken. Pas wanneer ik struikel of twijfel over een zin, pak ik het origineel erbij om een alternatief te verzinnen of een suggestie in de kantlijn te plaatsen.

Zelf ben ik enkel het Engels machtig als vreemde taal, dus wanneer ik bijvoorbeeld twijfel over een uit het Noors vertaalde zin, zet ik ofwel een suggestie ofwel een vraag in de kantlijn. Een enkele keer heb ik een pkm-opdracht moeten teruggeven omdat ik te vaak twijfelde over een (in dit geval Duitse) vertaling. Het is dus niet per definitie nodig dat een pkm’er de brontaal machtig is, al is dit ongetwijfeld een plus.

Persoonlijke voorkeur
De persoonlijke voorkeur van de pkm’er dient geen rol te spelen bij het persklaar maken van een vertaling. Wanneer ik een beter alternatief meen te weten voor een vertaalde zin of passage, zet ik dit als suggestie in de kantlijn. Dit zal ik echter niet te vaak doen, om verschillende redenen:

1) De vertaler moet niet het idee krijgen dat de pkm’er twijfelt aan diens kunnen.

2) De pkm’er dient de vertaler niet met onnodig veel extra werk op te zadelen, elke suggestie dient immers bekeken en geëvalueerd te worden.

3) Elke ingreep door de pkm’er kan ‘stijlbreuk’ opleveren – iedere vertaler heeft immers zijn eigen manier van vertalen en dus zijn eigen ‘stijl’ (al zal hij tegelijkertijd trachten zo ‘transparant’ mogelijk te vertalen).

Daadwerkelijk verkeerd vertaalde zinnen pas ik vanzelfsprekend wél aan, zoals gezegd met ‘wijzigingen bijhouden’. De vertaler hoeft dan enkel mijn aanpassingen te ‘accepteren’ dan wel te ‘negeren’, in Word.

Het zal overigens per pkm’er verschillen in hoeverre diegene diens persoonlijke voorkeur mee laat wegen – sommigen van ons zijn tevens vertaler.

Idiomen en grappen
Een uitdaging waarmee iedere vertaler bekend zal zijn, is het vertalen van idiomen en grappen. Zo laat de Engelse zegswijze ‘killing two birds with one stone’ zich prima vertalen naar ‘twee vliegen in één klap’, het heeft immers dezelfde strekking. Maar ik herinner me een vertaling waarin een personage dat biodiversiteit hoog in het vaandel had staan begon te klagen over hoe wreed en onnodig het was om twee vlíégen dood te slaan. Hier kon ik geen goed alternatief voor verzinnen en ik heb aanbevolen de betreffende passage te schrappen.

Daadwerkelijk schrappen is voor de pkm’er overigens uit den boze, vandaar dat ik het bij een suggestie in de kantlijn hield. De vertaler en bureauredacteur beslissen dan of er daadwerkelijk wordt geschrapt.

In een ander geval heb ik een ietwat letterlijk vertaalde mop vervangen met eentje die in het Nederlands meer hout sneed. En ik herinner me een louche tattooshop waarvan ik de naam heb veranderd in ‘Tattoos voor een prikkie’ – dit leende zich naar mijn idee beter voor het sarcasme waarmee het personage over deze shop sprak.

Vermeldingen van in het land van herkomst bekende publieke personen, instituten (al dan niet afgekort, zoals het Amerikaanse MIT) et cetera dienen soms toegelicht te worden. Mocht de vertaler hier niet aan hebben gedacht, voegt de pkm’er een toelichting toe, tussen haakjes of als tussenzin. Dit geldt zowel voor fictie als non-fictie, want in fictie zou het vervangen van bijvoorbeeld een bekende persoon met een Nederlandse tegenhanger buiten het referentiekader van de personages kunnen vallen. Bij non-fictie is het gebruikelijker om een noot te plaatsen, onderaan de pagina; deze wordt dan vaak voorafgegaan door een asterisk (*), om de notentelling intact te houden.

Sommige vertalers markeren de zinnen en passages waar ze nog over twijfelen, zodat de pkm’er hier extra op kan focussen en zich niet geremd voelt om met een alternatief te komen – al dan niet in de kantlijn.

Overige dingen waar de pkm’er op let
Naast bovengenoemde werkzaamheden controleert of verzorgt de pkm’er:

De alinea-indeling
Ze trok haar wenkbrauwen op.

‘Is er iets?’

Waar het in sommige talen, zoals in het Engels, gebruikelijk is bovenstaande notatie te gebruiken – dus het citaat van het personage uit de zin ervoor op een nieuwe regel – is het in het Nederlands gebruikelijk dit op één regel te noteren:

Ze trok haar wenkbrauwen op. ‘Is er iets?’

Cursiveringen
In het Engels worden benadrukte woorden vaak gecursiveerd. In het Nederlands wordt hiervoor een accentje gebruikt. Dus:

Waaróm dan, in plaats van: Waarom dan?

Bovenstaande notatiewijzen worden eveneens vermeld in de huisregels van de uitgever. Deze huisregels verschillen soms op detailniveau tussen de ene en de andere uitgever, bijvoorbeeld waar het de schrijfwijze van ‘weleens’ (of ‘wel eens’) of ‘zoveel’ (of ‘zo veel’) betreft. Dergelijke details, maar ook de hierboven genoemde alinea-indeling, mag je als vertaler overigens gerust aan de pkm’er overlaten.

Anglicismen
De pkm’er wordt tevens gevraagd om op anglicismen, germanismen et cetera te letten.

Dialogen
Soms klinken vertaalde dialogen ietwat onnatuurlijk, of on-Nederlands, bijvoorbeeld wanneer ze te letterlijk vertaald zijn waardoor ze nuance verliezen – dit ligt enigszins in het verlengde van anglicismen. Zo kan het Engelse ‘very well’ beter vertaald worden naar ‘goed’ of ‘goed dan’ in plaats van ‘heel goed’. De pkm’er verbetert dit waar nodig.

Ook kan het een uitdaging vormen wanneer de personages spreek-, streek- of straattaal gebruiken, maar veel vertalers weten hier een creatieve, effectieve draai aan te geven: ik herinner me een vertaling waarin New Yorkse straattaal efficiënt was vervangen met plat Amsterdams. Mocht ik desondanks menen een beter alternatief te weten, plaats ik wederom een suggestie in de kantlijn.

Missende zinnen
Als laatste controleert de pkm’er of er geen zinnen zijn overgeslagen bij het vertalen. Zoals gezegd loop ik de vertaling niet zin voor zin na, maar als twee zinnen niet op elkaar aansluiten – bijvoorbeeld wanneer een personage niet reageert op een vraag van een ander personage – pak ik het origineel erbij om te controleren of de vertaler inderdaad iets heeft overgeslagen. Vervolgens vertaal ik deze zin zelf (met ‘wijzigingen bijhouden’), die dan vanzelfsprekend door de vertaler nog kan worden aangepast.

Na het persklaar maken
Nadat de vertaler de aanpassingen en suggesties van de pkm’er heeft verwerkt, stuurt de bureauredactie het manuscript naar de zetter, die het van zijn uiteindelijke opmaak voorziet. Persklaar maken wordt daarom ook wel zetklaar maken genoemd. Vervolgens wordt het opgemaakte manuscript – de proef – naar de corrector gestuurd die het manuscript naloopt op eventuele overgebleven taalfouten, maar ook op opmaakfoutjes, zoals verkeerde woordafbrekingen, missende paginanummers en enkele regels op verder lege pagina’s. Deze opmaakfouten kunnen niet door de pkm’er worden gesignaleerd omdat ze pas tijdens het zetten zijn ontstaan.