Hiëronymus over de beste vertaalmethode

Samenvatting door Joyce Bekkers

In zijn brief aan Pammachius geeft Hiëronymus aan blij te zijn met het feit dat een geleerde zijn verdediging onder ogen zou krijgen, aangezien hij door “onbezonnen tongen” publiekelijk werd beschuldigd van onwetendheid of vervalsing. Hij zou in de vertaling van een brief van Epiphanius fouten hebben gemaakt door onbekwaamheid of onzorgvuldigheid en wilde er aan de hand van zijn brief voor zorgen dat iemand die hij op intellectueel niveau erg waardeerde zijn kant van het verhaal te horen zou krijgen.

“Het is moeilijk om de lijnen te volgen die een ander heeft uitgestippeld en daar niet af en toe van af te wijken, en het is moeilijk om wat in een andere taal fraai is uitgedrukt in een vertaling net zo sierlijk weer te geven”, schrijft Hiëronymus.

Hiëronymus had de brief van Epiphanius vertaald in opdracht van een monnik uit zijn klooster. Deze had hem gevraagd om een Latijnse versie van de brief, waarin de boodschap werd vereenvoudigd, zodat deze gemakkelijker te begrijpen zou zijn. De afspraak was dat Hiëronymus de brief enkel voor dat doeleinde uit het Grieks zou vertalen en dat de monnik op zijn beurt de Latijnse versie van de brief voor zichzelf zou houden. Anderhalf jaar later vond de brief dan toch zijn weg naar Jerusalem en lekte uit, wat de beschuldigingen jegens Hiëronymus tot gevolg had.

In zijn verdediging geeft Hiëronymus toe dat een vereenvoudiging in vertaling fouten met zich mee kan brengen en dat het mogelijk is dat er gedurende het vertaalproces volgens die werkwijze veranderingen worden aangebracht aan de inhoud van het origineel. Toch zou uit de brief zelf blijken dat dit niet het geval was bij zijn vertaling, dat er niets was toegevoegd en dat er geen meningen waren vervalst. Hij geeft toe dat hij een andere vertaalmethode heeft gehanteerd dan door de beschuldigers werd verwacht, namelijk dat hij een gedachte met een gedachte heeft vertaald en niet een woord met een woord. Deze methode hanteerde Hiëronymus bijna altijd (met uitzondering van de Heilige Schrift). In zijn brief pleit Hiëronymus voor deze vertaalmethode.

Om zijn argument kracht bij te zetten, noemt hij de vertalingen van Menander en de oude blijspeldichters als voorbeeld dat hij niet de enige is die op deze manier vertaalt. Volgens hem hielden zij zich ook niet aan de feitelijke bewoording, maar aan de schoonheid en charme van het origineel. “Het is moeilijk om de lijnen te volgen die een ander heeft uitgestippeld en daar niet af en toe van af te wijken, en het is moeilijk om wat in een andere taal fraai is uitgedrukt in een vertaling net zo sierlijk weer te geven”, schrijft hij. Talen verschillen te veel van elkaar om een tekst woord voor woord te kunnen vertalen. En toch was er op dit gebied sprake van een enorme discrepantie. Als een tekst namelijk woord voor woord werd vertaald, was het oordeel dat het resultaat onbeholpen klonk, maar wanneer er werd afgeweken van de brontekst om dit te vermijden, had een vertaler zijn taak niet naar behoren uitgevoerd.

Een letterlijke vertaling van de ene in de andere taal doet de betekenis vervagen. Want hoewel iemands taalgebruik is onderworpen aan casussen en metaforen, moet hiermee met langdradige omwegen worden uitgelegd wat anders in slechts enkele woorden duidelijk gemaakt had kunnen worden. Hiëronymus ging in plaats daarvan uit van de betekenis en heeft niet vastgehouden aan de woorden van het origineel.

De specifieke punten waarop hij bekritiseerd wordt, zet hij vervolgens uiteen om bewijs aan te voeren. De brief die Hiëronymus heeft vertaald, begint in het Grieks bijvoorbeeld met de woorden “῎ ἔδει ἡμᾶς ἀγαπητὲ μὴ τῇ οἰήσει τῶν κλήρων”, wat hij als volgt heeft vertaald: “Beste vrienden, we mogen geen misbruik maken van onze positie als geestelijken om onze trots te behagen.” Volgens Hiëronymus’ tegenstanders zit de vertaling van deze eerste zin bomvol fouten. Allereerst betekent ἀγαπητός ‘geliefde’ en niet ‘beste vrienden’. Daarnaast is ‘oordeel’ de juiste vertaling voor οἴησις en niet ‘trots’, voor ‘trots’ zou het woord οἰδημα zijn gebruikt.

“Fouten maken is menselijk en je eigen fouten toegeven is verstandig”, aldus Hiëronymus. Hiermee duidt hij op de degenen die hem beschuldigden en niet op zichzelf. Hij is van mening dat een woord voor woord vertaalde passage zijn argument zal verduidelijken en presenteert dan ook de volgende vertaling, die aan de eisen van zijn beschuldigers zou voldoen: “Geliefde vrienden, we mogen ons niet laten meeslepen door het oordeel van de geestelijkheid.” Hierbij voert hij als argument aan dat dit weliswaar overeenkomst met de welbespraaktheid van Plautus, de gratie van Atticus en de ware stijl van de Muzen, maar dat dit niet betekent dat de vertaling daardoor automatisch ook beter is. Volgens hem was dit namelijk oorspronkelijk de norm, maar dat betekent niet dat hier blind aan vastgehouden moet worden. Uiteindelijk relativeert hij de beschuldigingen door te zeggen dat een leerling niet de schuld mag krijgen van wat de leermeester hem niet heeft geleerd of verkeerd heeft aangeleerd. Zijn tegenstanders zouden slechts dergelijke onvoldoende geïnformeerde leerlingen zijn.

Hiëronymus sluit de brief aan Pammachius af door te zeggen dat deze zelf mag oordelen over de kwaliteit van zijn vertaling. Hij was in het bezit van het origineel en van de Latijnse vertaling en kon ze zelf naast elkaar leggen om te zien wie het bij het rechte eind had: Hiëronymus of degenen die hem van vervalsing beschuldigden.

Conclusie

Hiëronymus hing de opvatting aan dat een gedachte met een gedachte moet worden vertaald en niet een woord met een woord. Alleen op deze manier zou in vertaling een getrouwe weergave van de inhoud van het origineel kunnen worden gegeven zonder de tekst onbeholpen of onleesbaar te maken. De charme en stijl van een originele tekst komen volgens Hiëronymus altijd in het geding bij een vertaling omdat twee talen altijd te ver van elkaar af liggen om een passage één op één over te kunnen zetten in een andere taal. Hiermee moet in vertaling rekening worden gehouden, en door de betekenis van de tekst om te zetten in plaats van de feitelijke verwoording daarvan, wordt de charme en stijl van de ene taal vervangen door de charme en stijl van de andere taal.

Bron

- Engelse tekst: To Pammachius on the Best Method of Translating

- Duitse tekst: An Pammachius: Über die beste Art zu übersetzen